Dostum Həsənağa Turabova ithaf
Gecə qatarla yol getməkdən Sabitin zəndələn-zəhləsi gedirdi, çünki qaranlıq dar kupedə uzananda iri bir qəbir gəlib dururdu gözlərinin qabağında və Sabit səhərəcən çimir eləyə bilmirdi.
Stansiyada adam az idi. Vaqona oxşayan bircə uzun bina vardı burda. Sabit çölü içindən işıqlı olan bu binada xeyli aralıda, skamyada tək-tənha oturub siqaret çəkirdi və burda adda-budda gəzişən cavanların gözlərinə görünməməyə çalışırdı. Bu rayon cavanlarının pis bir xasiyyətləri vardı: tanımadıqları adamın üzünə elə zəndlə baxırdılar ki, adam başını soxmağa yer axtarırdı. Sabit çəkinirdi onlardan. Bircəciyi gördümü – bəsdi – o birilərini də duyuq salacaqdı: «Əyə, sən öləsən, Sabit Mirzədi bu. Artist… Kinoda oynayır ha…» Vəssalam! Yığışacaqlar Sabit Mirzənin başına, qoymayacaqlar fikirləriylə təkbətək qalsın, siqaretin arın-arxayın, çəksin, yan-yörəyə gözləri dolusu baxsın…
Qatar vaxtında gəldi. Sabit vaqona qalxa-qalxa arxaya baxdı; ondan savayı bu vaqona minən yox idi. Qapının ağzında dayanan vaqon bələdçisi Sabitə çox zəndlə diqqət yetirirdi, deyəsən, tanımışdı onu. Sabitin kişi bələdçilərdən xoşu gəlmirdi – kişi parovoz sürər, təyyarə sürər, deyirdi, day kupelərdə döşəkağı paylamaz. Başını aşağı salıb bələdçinin yanından ötmək istədi, ancaq bələdçi onun sağ əlini qamarlayıb köhnə tanışlar kimi.
- Sabit müəllim, xoş gördük, - dedi. - Siz hara, bura hara?
Sabit dodaqlarının altında nəsə mızıldadı, ancaq bu mızıltıdan nə özü bir şey anladı, nə də bələdçi.
Bələdçi ortayaşlı, dolubədənli, qarabığ, qarabəniz bir kişi idi. Bu qəfil görüşün sevincindən dəyirmi, qırmızımtıl gözləri tamburun zəif işığında par-par parıldayırdı. Sabitin əlini bir az da bərk sıxdı.
- Heç ağlıma da gəlməzdi ki, burda rastlaşarıq, - dedi. – Gör ha… gör ha… işə bir bax…
Sabit dayanıb gözləyirdi ki, bələdçi onun əlini buraxsın, amma bələdçi, deyəsən, ondan qopmaq fikrində deyildi, Sabitin üzünə elə məhəbbətlə baxırdı ki, deyirdin bəs uzun illər həsrətini çəkdiyi əziz dostunu indicə bu balaca stansiyada tapıb.
Sabit razılıqla başını yellədi, bu görüşdən özünün də məmnun olduğunu bildirməkçün gülümsədi və əlini bələdçinin iri ovcundan yarıxoş, yarızor çıxarıb içəri keçdi. Deyəsən, vaqonda seyrəklik idi; səs-küy zad eşidilmirdi. Sabitin kupesində arıq bir kişi vardı. Əynindəki tor maykanın yaxası sallanıb sinəsindən aşağı düşmüşdü, elə bil balaca uşağa canlı-cəsədli adamın maykasını geyindirmişdilər.
Sabit bir ayağı çöldə, bir ayağı kupedə:
- Axşamınız xeyr, - dedi və kişinin hülqumlu, nazik boğazına baxa-baxa fikirləşdi: «Görəsən xoruldamır ki bu?»
Kişi tor maykasını az qala dirsəyinəcən sürüşmüş bir çiynini yuxarı dartıb:
- Aqibətiniz xeyir, - dedi.
İçəridə təndir havası vardı, tərs kimi kupenin pəncərəsi də bağlı idi. Sabit yaxınlaşıb əlini qoşa laylı pəncərənin dəstəyinə atanda kişi sakitcə dedi:
- Zəhmət çəkməyin, fələyin bağladığı qapı kimi bir şeydi bu; iki saatdı əlləşirəm, aça bilmirəm. Bizim poyezdləri həmişə belə görmüşəm: pəncərələri yayda mıxlı olar, qışda sınıq-salxaq. – Kişi başını buladı və maykasının çiyni yenə dirsəyinəcən sürüşdü. – Lüt soyunmaqdan başqa çarə yoxdu, - dedi.
Sabit kupedən çıxdı. Siqaret yandırdı, ancaq birinci qullabdan sonra hiss elədi ki, ürəyi siqaret istəmir; qatarı gözləyəndə bu zəqqutun tüstüdən çox udmuşdu.
Qatar taqqaturuqla, yüyəni buraxılmış at kimi yorğa-yorğa gedirdi. Sabit də kip bağlanmış qoşa laylı pəncərədən qaranlıq çölə baxırdı: pəncərədən düşən ağ işıq zolağı qatarın böyrüncə yeri yalaya-yalaya qaçırdı. İşıq zolağından o yana heç nə görünmürdü, deyəsən, düzü-biyabanlıq idi buralar. Sabit düzənlik zənn elədiyi o qaranlığa çox baxa bilmədi - bələdçi yanladı onu. Bələdçinin bir əlində qalın stəkan vardı, bir əlində butulka.
- Mineralnı sudu, - dedi, - ürəyiniz yananda içərsiniz.
Bələdçi butulka-stəkanı kupeyə qoyub, maykalı kişiyə dedi:
- Bilirsən, yoldaşın kimdi?.. Sabit Mirzə!.. Artist!
Maykalı kişi oturduğu yerdəcə boynunu uzadıb kupenin qapısından dəhlizə tərəf baxdı və sözlərini pəncərənin qabağında dayanmış Sabit Mirzəyə çatdırmaq üçün səsini qaldırdı:
- Deyirəm, axı, mən bunu kimə oxşadıram! Bayaqdan oturub fikirləşirəm ki, əşi bu adamı harda görmüşəm?! - Kişi qalxdı, kupenin üst taxtına tulladığı köynəyini tələm-tələsik əyninə keçirtdi. – Bunu televizorda çox görmüşəm, - dedi.
Bələdçi də sözlərini Sabit Mirzəyə çatdırmaq üçün səsini qaldırdı:
- Mən ölüm, bir nömrəli artesimizdi! Allah canını sağ eləsin! - Sonra kupedən çıxıb, Sabit Mirzənin böyründə dayandı. – Nə lazım olsa, mən hazır – dedi.
- Çox sağ olun, heç nə lazım deyil. Təkcə... bu pəncərəni açmaq mümkün olsaydı… içəridə nəfəs almaq olmur…
Bələdçi bir əlini sinəsinə qoyub:
- Acizəm, - dedi. Mənlik iş döyül bu. Onu elə bağlamayıblar ki, bir də açılsın. Beş-altı yerdən mıxlayıblar.
Bələdçi getdi. Sabit Mirzə təzədən üzünü pəncərəyə çevirmək istədi, ancaq çevirə bilmədi: ucaboylu bir kişi qonşu kupenin qapısı ağzında dayanıb adamı deşib keçən bir nəzərlə ona baxırdı. Elə baxırdı, elə bil Sabit Mirzənin iç-içalatanı görmək istəyirdi. Sabit bu baxışdan özünü itirdi, az qaldı kişiyə salam versin. Fikirləşdi ki, ucaboylu bu adam beləcə zəndlə baxacaq və birdən gülümsəyəcək. Amma ucaboylu adam, gülümsədi, gözlərini Sabit Mirzənin gözlərinə zilləyib iki barmağının arasında tutduğu siqareti dodaqlarına apardı.
- Yandırmaq olar? – dedi və razılıq gözləmədən yaxınlaşıb siqaretini Sabit Mirzənin siqaretinin oduna yandırdı, təzədən gözlərini Sabit Mirzənin gözlərinə zillədi. - Prokuror rolunu oynamağın xoşuma gəlmir, - dedi. – Pis oynayırsan…
Tanımadığı adamdan belə qəfil tənbeh gözləmədiyi üçün Sabit Mirzə nə cavab versin. İki il idi ki, o, əsəri repertuardan çıxartmışdılar. Sabit Mirzə yanıb qurtarmaqda olan siqaretini pəncərənin altına vurulmuş dəmir külqabıya basıb əzdi.
- Day prokuror rolu oynamıram, - dedi.
Ucaboylu adam dodaqlarını dəyirmilədib tüstünü tavana üfürdü.
- Lap yaxşı eləyirsən, - dedi – Yalan oynamaqdansa, oynamamaq məsləhətdi.
Bu adamın yekəxana danışığı xoşuna gəlməsə də, Sabit Mirzə acığını boğdu; tamaşaçı fikrinə qulaq asmağın nə ziyanı var? Bəlkə ağıllı bir söz deyəcək, ağıllı bir məsləhət verəcək?
- Mənim prokurorum niyə sizin xoşunuza gəlmir? – dedi.
Ucaboy adam dəhlizin o biri başına nəzər saldı. O tərəfdə saçları az qala çiyninə tökülmüş bir oğlan dayanmışdı. Ucaboy adam həmin uzunsaç oğlana baxa-baxa dedi:
- Sən səhnədə prokurordan çox xeyirxah bir müəllimə oxşayırsan.
Prokurorlar sənin oynadığın kimi olmurlar. Prokurorlar elə danışmırlar.
- Gözlərini uzunsaç oğlandan çəkdi. – Nəyi də bilməsəm, o sahəyə bələdəm, - dedi və bayaqdan bəri ilk dəfə üzündə təbəssümə oxşar bir ifadə dolandı.
Sabit Mirzə onun yuxarıdan iki düyməsi açıq olan ağappaq köynəyinə baxdı: «yəqin hansı rayonunsa prokurorudu bu».
Ucaboy adam səsinin ahəngini yumşaldıb, mərhəmətcəsinə soruşdu:
- Nə əcəb güzarın bu yerlərə düşüb?
Sabit Mirzə onun səsinin ahəngini dəyişməyindən çox, mövzunu dəyişməyindən xoşhallanıb cavab verdi:
- Qastroldaydım, Truppamız qaldı. Mən sabah Bakıda olmalıyam, təzə filmə çəkilirəm… Deyəsən, yorğun-ağrın çatacam Bakıya; bu kupedə uzanmaq, dincəlmək mümkün deyil, pəncərəsi açılmır, içəri yaman istidi.
Ucaboy adam üzünü dəhlizin o başındakı uzunsaç oğlana tutub çağırdı:
- Ay oğlan! Ay bala!
Oğlan dönüb baxdı; çox da cavan deyildi. Ucaboy adam bərkdən dedi.
Uzunsaç oğlan tərəddüd içində baxa-baxa qaldı; getsin, getməsin!
Görəsən belə hökmlə danışan, onu uşaq kimi buyuran bu adam kimdi?
Ucaboy adam səsinə br az acıq da qatdı.
- Denən, yoldaş Dadaşov çağırır!
«Yoldaş Dadaşov» sözü, deyəsən, oğlanın tərəddüdünə son qoydu:
Oğlan getdi bələdçini axtarmağa.
Ucaboy adam siqaretini qapalı dəmir külqabıya atdı.
- Düzələr, - dedi.
Bələdçi tələsik addımlarla gəlib ucaboy adamın qabağında dayandı.
- Eşidirəm, yoldaş Dadaşov!
Dadaşov sakit, ancaq hökmlə dedi:
- Bu kişinin kupesindəki pəncərə açılmadı.. Beş dəqiqə vaxt verirəm sənə…
Bələdçi, Sabit Mirzəyə baxıb, üzrxahlıq eləyirmiş kimi dedi:
- Beş dəqiqəyə aça bilmərəm, vallah.
Dadaşov:
- Olsun on dəqiqə! – dedi və öz kupesinə girdi.
Sabit Mirzənin daha şübhə yeri qalmadı: «Bu, kimdirsə, hər yerdə sözü keçən adamdı». Donuxub qalmış bələdçidən soruşdu:
- Bu yoldaş kimdi?
Bələdçi çiynini çəkib yavaşca cavab verdi:
- Nəçi olduğunu bilmirəm, amma… balaca adama oxşamır.
Bələdçi necə tələsik gəlmişdisə, eləcə də getdi.
Dadaşov kupedən çıxıb, Sabit Mirzəyə «Kent» qutusu uzatdı.
- Bayaq gördüm «Avrora» çəkirsən. Sənə yaraşan siqaret deyil. Bunnan çək.
Dadaşovun əlindəki «Kent» qutusuna baxa-baxa Sabit Mirzə başını buladı.
- «Avrora»ya öyrəşmişəm, - dedi.- Sağ olun.
- Mən çəkən deyiləm, hərdən, kefim duranda fısqırdıram. Cana da ziyandı, cibə də… - Üzünü öz kupesinə tərəf tutub çağırdı: - Fətulla!
Kupenin qapısında qırmızısifət, gödək bir kişi göründü. Dadaşov «Kent» qutusunu ona uzatdı.
- Bunu qoy yerinə.
Kişi siqaret qutusunu alıb; kupeyə girdi. Sabit Mirzə utandığından gözlərini döşəməyə zilldədi. Kimdən utandığını özü də bilmirdi: qırmızısifət kişidənmi. Dadaşovdanmı, özündənmi? «Bu Dadaşov, deyəsən, çox ədəbsiz adamdı».
Sabit Mirzə başını qaldırıb Dadaşovun üzünə məzəmmətlə baxdı. Dadaşov gülümsəyirdi.
Bələdçi çəkic, kəlbətin gətirib. Sabit Mirzənin kupesində taqqaturuq salmışdı və Sabit Mirzəyə elə gəlirdi ki, Dadaşov o taqqaturuqdan zövq aldığı üçün özünün gücünə, hökmünə bir daha inandığı üçün gülümsəyir. Ancaq Sabit Mirzə onun iri gözlərində adamın ürəyini hərarətlə, sevinclə doluduran bir işıq gördü, ağımtıl üzündə nurlu, mülayim bir təbəssüm gördü və indicə Dadaşov barədə pis fikrə düşməyinə peşman oldu.
Dadaşov təbəssümü qədər ilıq, mülayim olan səslə dedi:
- Saçın tez tökülüb. Heyf… Yaşda mənnən kiçik olarsan.
Dadaşovun səsində elə canıyananlıq, elə mərhəmətlilik vardı ki, Sabit Mirzə onu cavabsız qoya bilmədi.
- Qırx yaşın içindəyəm, - dedi.
- Mənnən yedda yaş balacasan. Özü də səhnədə çox boylu-buxunlu görünürsən, amma sən demə, o qədər də ucaboy deyilsənmiş.
Sabit Mirzə özünü alçaqboy hesab eləmirdi, ancaq indi baxıb gördü ki, başı Dadaşovun çənəsi bərabərindədir. Birdən ağlına gəldi ki, Dadaşov boynunun ucalığı ilə öyünür, qürrələnir. Elə bir zənnində yanılıb-yanılmadığını dürüstləşdirmək üçün diqqətlə Dadaşovun üzünə baxdı. Dadaşovun sıx, dalğalı saçı səliqəylə arxaya daranmışdı. Gicgahlarına dən düşmüşdü. Gözləri də iri idi, burnu da. Qapqara qaşlarının tükü uzun idi, buruq-buruq idi. Qalın, dördbucaq bığı vardı.
Bələdçi qan-tər içində kupedən çıxıb çəkic-kəlbətini Dadaşova göstərə-göstərə dedi:
- Düzəldi… Başqa nə qulluğunuz var?
Dadaşovun üz-gözündən bayaqkı ilıq təbəssümdən əsər-əlamət qalmadı. Bircə saniyənin içində sifətinin ifadəsi dəyişdi, ciddiləşdi.
- Qulluğum olanda çağıtdıraram səni, - dedi.
Bələdçi boyun-boğazının tərini silə-silə getdi.
Qırmızısifət kişi başını kupedən çıxardıb:
- Yoldaş Dadaşov, - dedi,- yatmaq – Yoldaş Dadaşov, - dedi, - yatmaq istəyirsinizsə, yorğan-döşəyinizi salım.
- Salmağına sal, ancaq hələ yatmıram. – Dadaşov başının işarəsiylə uzunsaç oğlanı göstərib: - Qoy uşaq-muşaq indidən yatsın, - dedi.
Uzunsaç oğlan əvvəlki yerində – pəncərənin qabağında dayanıb siqaret çəkirdi. Üzünü çölə tutsa da, bir gözünün ucu ilə Dadaşova baxırdı. Elə bil qulaqları səsdə idi, bu dəqiqə Dadaşovun çağıracağını, təzə buyruq verəcəyini gözləyirdi.
Sabit Mirzə:
- Bir az dincəlim. Yorğunam… - dedi və kupeyə girib arıq kişiylə üzbəüz oturdu.
Kişi dedi:
- Çox sağ olun. Siz olmasaydınız pəncərə qışacan bağlı qalacaqdı. İçəriyə gurhagurla ilıq meh dolurdu, meh pəncərənin sarımtıl pərdələrini şaphaşapla yellədirdi. Kupe daha əvvəlki kimi bürkü-boğanaq deyildi.
Sabit Mirzə kürəyini arakəsməyə söykəyib.
- Dadaşov təşəkkür eləyin, pəncərəni o açdırıb, - dedi və kişinin key-key baxmağından anladı ki, kişi Dadaşovun varlığından, kimliyindən bixəbərdir. Sabit Mirzə üzbəüz arakəsməyə işarə eləyəndən sonra arıq kişiyə agah oldu ki, «Dadaşov» deyilən şəxs qonşu kupedədir və şübhəsiz, bu Dadaşov bir sözü iki olan adamlardan deyil.
Arıq kişi gözlərini Sabit Mirzənin üzünə zillədi.
- Yaxşı ki, səni üzbəsurət gördüm, - dedi. – Sən televizora çıxanda bütün külfət yığışır televizorun başına. Səni hamımız çox istəyirik.
Bu sözlərin müqabilində Sabit Mirzə nəsə deməli idi.
- Təşəkkür eləyirəm, - dedi.
Elə bu dəm Dadaşov içəri girdi. Arıq kişi əvvəlcə yerindən tərpənmək istəmədi, sonra ürəyinə damdı ki, ucaboy bu adam elə Dadaşov özüdür ki var. Kişi qapıya tərəf sürüşüb, yerini Dadaşova verdi.
Dadaşov, Sabit Mirzəylə qabaq-qənşər oturub, dalğalı saçını barmaqlarıyla daraqlaya-daraqlaya arıq kişidən soruşdu:
- Adın nədi, əşi?
Kişi:
- Adım Qasımdı, - dedi.
- Yatanda səsin çıxmır ki?
Kişi başa düşmədi.
- Nə buyurdunuz? – dedi.
- Deyirəm, yatanda xoruldamırsan ki?
Kişi Sabit Mirzənin üzünə baxıb, günahını boynuna alan adam kimi dedi:
- Deyilənə görə, hərdən xoruldayıram… yorğun olanda…
Dadaşov nəzərlərini kişinin hülqumlu, nazik boğazına dikdi.
- Yorğun niyə olursan? Daş-zad daşımırsan ha.
Kişi utancaq uşaq təkin gülümsədi.
- Elə daş daşıyıram, - dedi, - sement daşıyıram, qum daşıyıram… tikintidə işləyirəm… Samosval sürürəm… Gedirəm Bakıdan təzə samosval gətirməyə.
Dadaşov başını buladı.
- Bu can-cəsədnən samosvala necə gücün çatır? Səni samosval bu kökə salıb, ay yazıq. Səhər-səhər bal ye, qaymaq ye, nehrə yağı ye. Skeletə oxşayırsan lap.
Kişi qaşqabağını salladıb susdu, amma Dadaşov əl çəkmədi ondan.
- Əşi, xoruldayacaqsansa, səni keçirdək ayrı kupeyə, - dedi: - Sabit müəllimi narahat eləyərsən burda.
Kişi pərt-pərt, güclə eşidiləcək bir səslə:
- Narahat eləmərəm, - dedi. – Nəyimiz olmasa da, qanacağımız var. Sabit Mirzə başa düşürdü ki, Dadaşov bu arıq kişini ələ salır. Başa düşürdü, ancaq dilini tərpədib onu yerində otuzdura bilmirdi. Elə bil Dadaşovun qəlbinə dəyməkdən ehtiyat eləyirdi. Bu acizliyinə görə Sabit Mirzə özü-özündən utandı və mənasız sorğu-suala son qoymaq üçün söhbəti dəyişdi.
- Bakıya saat neçədə çatacağıq? – dedi.
Onun sualına cavab verən olmadı.
Qasım kişi fikrə getmişdi, Dadaşov isə buruq-buruq qaşlarını çatıb dəhlizdən gələn səsə qulaq asırdı.
- Nar! Nar! Gülöyşə nar! Mələs nar!
Cavan bir oğlan həsir zənbili qabağında ikiəlli tutub kupedəkilərə baxdı.
- Nar istəyirsiniz?
Dadaşov barmağının işarəsiylə oğlanı içəri çağırdı. Zənbildən beş iri nar seçdi.
- Üstümdə pul yoxdu, - dedi, pencəyin cibindədi. Bu narları ver qonşu kupedəki kişiyə, denən, Dadaşov seçib… denən, pulunu versin.
Dadaşov sözlərinin təsirini yoxlayırmış kimi Sabit Mirzəyə baxdı, ancaq Sabit Mirzə onun təkəbbür yağan baxışlarından acıqlanmadı. Bəyənmədiyi tamaşaya maraq ucbatından axıracan baxan tamaşaçı kimi səbrini basdı və zənn elədi ki, bu darısqal kupe balaca bir səhnədir, Dadaşov da bu səhnədə bədahətən oynanılan pyesin baş qəhrəmanıdır. Belə zənn eləməsən, Dadaşovun hoqqalarına dözmək müşkül məsələdir. Sabit Mirzənin yadına mərhum müəllimi Məmməd Qaya düşdü. Məmməd Qaya vaxtilə ortabab aktyor olmuşdu, ortabab olduğuna inanandan sonra səhnənin daşını atıb, lövbərini salmışdı instituta. Sevdiyi kəlamları vardı ki, dönə-dönə deməkdən yorulmurdu. «Aktyor üçün ən yaxşı məktəb – həyatdır. Gördüyünüz, rastlaşdığınız adamların yanından laqeyd ötməyin, o adamların danışığına, davranışına fikir verin. Hərəsindən bir jeyst, ştrix götürün! Tip axtarın! Tip doludu, tip hər yanda var, onları görmək hünərdi». Dadaşovun özündən razı, tox sifətinə baxa-baxa Sabit Mirzə ürəyində dedi: «Qəbrin nurla dolsun, Məmməd Qaya».
Qırmızısifət kişi qapının ağzında göründü. Əlində bürmələdiyi yaylıqla boynunun tərini silə-silə dedi:
- Narların hamısını götürdüm, yoldaş Dadaşov… zənbilli zadlı…
Dadaşov əlllərini yana açıb, süni təəccüblə:
- Bir zənbil nar nəyimə lazımdı? – dedi. – Mən beşini seçmişdim…
Qırmızısifət kişi yaylığı alnında gəzdirdi.
- Lazımınız olar… uşaqlara, filana… nardı də…
Dadaşov ona yer göstərdi.
- Gəl otur, Fətulla.
Arıq kişi qapıya tərəf bir az da çəkildi. Fətulla yaylığı ovcunda xışmalaya-xışmalaya keçib Dadaşov elə bildi ki, Fətulla cibindən papiros çaxırdır. Başını bulaya-bulaya:
- Burda papiros çəkməyi qadağan eləyirəm, - dedi.
- Mən tüstüdə otura bilmirəm.
Fətullanın qırmızı sifəti bir az da allandı. Əlindəki yaylığı Dadaşova göstərib gülümsədi.
- Anadangəlmə çəkən deyiləm, - dedi.
Bu dəm uzunsaç oğlan kupenin qabağında göründü və öthaötdə başını döndərib içəridəkilərə ani, ürkək bir nəzər saldı.
Dadaşov:
- Ay oğlan! - dedi.
Uzunsaç oğlan qayıdıb qapının ağzında dayandı.
Dadaşov onu təpədən dırnağa süzdü. Sözünü deməyə tələsmirdi və Sabit Mirzə ovcunun içi kimi bilirdi ki, Dadaşov qəsdən susur, bu uzunsaç oğlanı nigaran saxlamaqdan zövq alır. Axırı ki, Dadaşov dilləndi:
- Bayaqdan səni «oğlan» deyib çağırıram. Adın nədi sənin?
Oğlan çiynini qapıya söykədi.
- Adım Vəzirdi, - dedi.
Dadaşovun qalın dodaqları dartıldı, ağappaq, sapsağlam dişləri göründü.
- Hansı padşahın vəzirisən, ə? – Dədən bir fərli ad tapmırdı sənə qoymağa?
Uzunsaç oğlan göyümtül gözlərini dirəmişdi Dadaşovun ağappaq dişlərinə, amma deyəsən, heç nə görmürdü. Gözlərində çaşqın bir ifadə dolanırdı. Bilmirdi gülümsəsin, yoxsa acıqlansın. Oğlanı elə bil sacda qovurmuşdular: üzünün dərisi ağappaq idi. Yarımqol köynək geyinmişdi, köynəyin rənginə düşməyən qalstuk bağlamışdı.
Dadaşov hiss elədi ki, zarafatı oğlanın xoşuna gəlmədi.
- Nə acıqlı baxırsan? - dedi. Minnətin olsun ki, sənnən zarafat eləyirəm… Tanıyıram səni… Beş barmağım kimi… Prorabsan… Kantorunuz Bakıdadı, amma sənin briqadan rayonda işləyir. Peşə-texniki məktəbini təmir eləyirsiniz. Bilirəm necə təmir eləyirsiniz. Düz demirəm?
Uzunsaç oğlan çiynini qapıdan araladı.
- Məni hardan tanıyırsınız?- dedi.
Dadaşov gileyli səslə cavab verdi:
- Əvvəlcə sən məni tanımalıydın.
Fətulla yaylığını cibindən çıxara-çıxara;
- Cavandı, - dedi, səhvini düzəldər.
Oğlan ovsunlanmış kimi nəzərlərini Dadaşovdan çəkmirdi. Göyümtül gözlərində daha çaşqınlıq ifadəsi yox idi: nigaran baxırdı və bu nigaran baxışlardan hiss olunurdu ki, oğlanın ürəyində yumşalmağa, mülayimləşməyə meyl, həvəs var. Bunu, deyəsən, Dadaşov da duymuşdu, ona görə də uşaqların qəbahətindən keçməyi bacaran yaşlı adam ədasıyla:
- Vaqon-restoran burdan çox uzaqdı? – dedi.
Oğlan duruxa-duruxa:
- Burdan… ora… üç vaqonluq yoldu, - dedi.
Dadaşov da eynən oğlan təkin duruxa-duruxa.
- Sənə zəhmət… mənə xəcalət. – dedi.- Gedərsən ora… Üç-dörd butulka limonad götürürsən… Denən, Dadaşova lazımdı, sərinindən versinlər.
Oğlan gülümsədi, amma gülümsəməyində güclə seziləcək soyuqluq, qorxaqlıq vardı. Naəlac qalmış adam kimi çiynini çəkdi.
- Baş üstə! - deyib getdi.
Qırx illik ömründə Sabit Mirzə yolları çox ölçmüşdü, təyyarədə, avtobusda çox adamla rastlaşmışdı, ancaq indi yadında qalanların barmaqla saya bilərdi. Elə adam var ki; onunla iki gün yol yoldaşı olursan, yaxud mehmanxanada bir otaqda qalırsan, di gəl ki, xudahafizləşib ayrılandan sonra elə oradaca unudursan onu. Bu görüşdən, olsa-olsa, qəlbində ala-tala yuxu kimi tez dağılan, seyrək bir xatirə qalır. Elə adam var ki, yarımca saatlıq ünsiyyətdən sonra həmişəlik həkk olur beyninə. Yaxşımı, pismi cəhətiylə – fərqi yoxdu – istədiyin an, istədiyin dəqiqə apaydınca xatırlaya bilirsən onu; bütün cizgilərlə gəlib durur gözlərinin qabağında: Sabit Mirzə inanırdı ki, vəzifəsiylə qürrələnən, yekəxana adam görən kimi yadına Dadaşov düşəcək.
Kupedə, deyəsən, Dadaşovdan savayı heç kim danışmaq istəmirdi. Sabit Mirzənin danışmaq həvəsini Dadaşov ilk dəqiqədən öldürmüşdü, həm də Sabit Mirzə əmin idi ki, buradakıların danışığı, söhbəti Dadaşov üçün milçək vızıltısı kimi bir şeydi. Burda əsas söz Dadaşovundu.
Dadaşov küncdə büzüşüb oturmuşdu. Qasım kişini dindirdi.
- Uşaqdan-zaddan nəyin var, əşi? Evin, eşiyin…
Dadaşovun sualında saymazyanalıq vardı, sanki müttəhimi sorğuya çəkirdi. Qasım kişi özünü müttəhim yerinə qoymaq istəmədi, o da saymazyana, bir az da istehzayla cavab verdi:
- Yuvada-zadda yaşamırıq ha. Ev-eşiyimiz də var, arvad-uşağım da. Kubik daşdan ikimərtəbəli ev tikdirmişəm. Həyətim, bağ-bağçam… Dəmirdən elə darvaza saldırmışam ki, rayonda tayı-bərabəri yoxdu.
Dadaşov soruşdu:
- Uşaqların işləyəni var?
- Xeyr.
- O ev-eşiyi, dəm-dəstgahı samosvalda işləməknən düzəltdirmisən?
Qasım kişi tərs-tərs Dadaşova baxdı:
- Mən elə cavanlığımdan şofer işləmişəm, dedi və gördü ki, bu sorğu-sual doğrudan da müstəntiqlə mütəhhimin sorğu-sualına oxşayır.
Qasım kişi incik görkəm alıb susdu. Qaş-qabağını sallatmağından hiss olunurdu ki, daha danışmağa həvəsi yoxdu və Dadaşovun bircə sualına da cavab vermək niyyətində deyil.
Uzunsaç oğlan üç butulka limonad gətirdi. Oğlan butulkaları qoyub çıxmaq istəyəndə Dadaşov dedi:
- Buralarda ol, bəlkə buyruğumuz oldu sənə.
Oğlan dinmədi. Heç ikicə addım atmamışdı ki, Dadaşov təzədən səslədi onu.
- Vəzir! Ay padşahın sağ əli!
Vəzir qayıdıb qapının ağzında dayandı. Taqətdən düşmüş adam təkin çiyinlərini salladıb Dadaşova baxdı.
Dadaşov dedi:
- O konduktoru çağır bura.
Bələdçini çağırmaq lazım olmadı. Bələdçi özü gəlib çıxdı, həm də qatar rəisi ilə birlikdə. Rəis kupeyə ötəri baxıb keçmək istəyirdi, Dadaşov saxladı onu.
- Qatarın rəisi sənsən? – dedi.
Rəis gözlərini qıyıb Dadaşova baxdı, sanki bu adamı harda gördüyünü, hardan tanıdığını yadına salmaq istəyirdi. Dadaşov ona çox fikirləşməyə macal vermədi, bir az incik, bir az məzəmmətlə dedi:
- Bu qatara minməyimə peşman olmuşam. Bu nədi əşi? Vaqon-restoranda ağıza qoymağa bir şey yoxdu.
Rəis də eynən bələdçi kimi ortayaşlı, dolubədənli kişi idi. Qaraqabaq adama oxşayırdı, elə bayaqdan zəndlə Dadaşova baxırdı, amma deyəsən, onu tanıyıb-tanımadığını anışdıra bilmirdi. Rəis təəssüf andıran səslə:
- Restoranı mən təchiz eləmirəm, - dedi. Yenə nəsə demək istəyirdi ki, bələdçi onu qabaqladı.
- Nə lazımdı, təşkil eləyərik, yoldaş Dadaşov.
Dadaşov başını buladı.
- Mən özümçün demirəm… Sərnişinlərin qayğısına qalmaq lazımdı. Yemək-içməyə ehtiyacım olsaydı, xəbər eləyərdim, hər stansiyada dəm-dəstgahla gözləyərdilər məni. Xəlvət gedirəm ki, dost-tanışlar məni narahat eləməsinlər… Belə olmaz, sizin işinizdən razı qalmadım. – Öz-özünə danışırmış kimi əlavə elədi.- Sonra da deyəcəklər ki, Dadaşov pislik elədi bizə.
Dadaşov acıqlanmış təkin üzünü pəncərəyə tutdu. Qapının ağzında quruyub qalmış rəis indi onun bir qulağını görürdü. Elə baxırdı, elə baxırdı elə bil onu təəccübləndirən, çaşdıran Dadaşovun sözləri deyildi, tay qulağı idi. Bələdçi də Dadaqşovun qulağına baxırdı: Rəislə bələdçinin baxışları Dadaşovun qulağında birləşdi, toqquşdu, sonra bir-birinə zilləndi… Bələdçi ürəkli-ürəkli dedi:
- Hər nə lazımdı…
Onun sözünü rəis tamamladı:
- … təşkil eləyərik.
Rəislə bələdçi gedəndən sonra Dadaşov Sabit Mirzədən soruşdu:
- Acmamısan ki?
Sabit Mirzə ac idi, amma:
- Yox, - dedi, - acmamışam.
Dadaşov əlini Fətullanın kürəyinə vurdu.
- Qalx… Dörd-beş nar seç, gətir.
Fətulla getdi o biri kupedən nar gətirməyə.
Sabit Mirzə başını pəncərənin qırağına söykəyib gözlərini yumdu. «Qəbrin nurla dolsun, Məmməd Qaya. Tip öz ayaqları ilə gəlib yanıma. Belə tipi sən heç vaxt yuxunda da görməmişdin». Sabit Mirzə dilxor idi, Məmməd Qayanın tövsiyəsinə əməl eləyə bilmirdi, Dadaşovun arın-arxayın müşahidə eləməyə səbri çatmırdı. Ürəyinə dammışdı ki, bu kupedə axırı bir qalmaqal düşəcək, kimsə Dadaşovun payını verəcək və bu «kimsə», bəlkə də Sabit Mirzə özü olacaq.
Fətulla dörd dənə nar gətirdi: adama biri…
Bələdçi, əlində dolu tor zənbil içəri girdi.
- Naçalnik göndərib, - dedi və zənbildəkiləri bir-bir yığdı Dadaşovun qabağına.
Soyutma toyuq, soyutma yumurta, pomidor, xiyar, holland pendiri, bir şüşə konyak balaca stolun üstünə güclə yerləşdi. Bələdçi qaça-qaça gedib dörd dənə də qalın stəkan gətirdi.
Dadaşov, Fətullanı dümsüklədi:
- Süz görək.
Fətulla stəkanın üçünə konyak süzdü, boş stəkanı qırağa qoydu. Dadaşov öz stəkanını götürüb, üzünü Sabit Mirzəyə tutdu. Sabit Mirzə arxasını arakəsməyə söykədi.
- Mən gecələr içmirəm, - dedi.
Dadaşov üzünü Qasım kişiyə tutdu. Qasım kişinin incikliyi hələ sovuşmamışdı, elə incik-incik:
- Mən onun daşını çoxdan atmışam, - dedi.
Dadaşov üzünü Fətullaya tutdu. Fətulla əlini boş stəkanının ağzına qoydu.
- Mənim mədəm xəstədir, - dedi. – hər il Yesentukiyə gedirəm… müalicəyə…
Dadaşov qalın qaşlarını çatdı:
- Mənim sözümü yerə salırsan?
Fətulla əlini boş stəkanın ağzından götürüb sinəsinə qoydu.
- Üzr istəyirəm,- dedi. – Onca qıram içsəm, ölərəm.
Dadaşov başının işarəsiylə qapını göstərdi:
- Onda çıx burdan, mənim məclisimdə oturma!
Fətulla əvvəlcə elə bildi Dadaşov zarafat eləyir, sonra gördü ki, yox, Dadaşovun gözləri alacalanıb, Dadaşov ciddi danışır. Fətulla pərtliyini büruzə verməmək üçün gülümsədi.
Dadaşov üzünü qapının yanında dayanmış bələdçiyə tutdu.
Bələdçi, deyəsən, içmək istəyirdi, amma ürək eləmirdi; birdən Dadaşov onu sınayar? Bələdçi dirənə-dirənə:
- Olmaz, - dedi – iş başında.
Dadaşov ona da qapını göstərdi:
- Xoş getdin!
Bələdçi ilan ağzından qurtarmış qurbağa təkin aradan çıxdı. Dadaşov stəkanını butulkanın yanına qoyub köks ötürdü.
- Yəni bu boyda vaqonda bir kişi tapılmayacaq?! – dedi.
Qasım kişi yerində qurcuxdu. Sabit Mirzə ürəyində: «Lənət sənə, kor şeytan» - dedi.
Dadaşov süfrəyə baxıb başını buladı.
- Bircə şey çatmır: şampanski! Konyakın üstündən şampanski ləzzət verir… adamın yanğısını söndürür. – Qapıya tərəf boylandı. – o oğlan hara getdi? Göndərim, bir-iki butulka şampanski alsın. – Çağırdı.
- Vəzir! Vəzir!
Bələdçi gəldi.
- O uzunsaç oğlanı çağırırsınız? – dedi - Getdi. Çamadanını götürüb keçdi ayrı vaqona. Dedi, day gəlməyəcəm.
Dadaşov gözlərini qıydı.
- Demək, mənnən qaçdı? Neynək!
Bələdçi pəncələri üstə uzaqlaşdı.
Bir müddət heç kim danışmadı. Təkcə təkərlərin yeknəsəq taqqıltısı eşidildi. Dadaşov handan-hana başını döndərib, sınayıcı nəzərlərlə Qasım kişiyə baxdı.
- Bəlkə şampanski almağa sən gedəsən? – dedi.
Bayaqdan Qasım kişinin sinəsində yığılıb düyün bağlamış acıq partlayıb çıxdı ortalığa. Kişi boğazının damarları şişə-şişə:
- Bura bax, - dedi, - özüm özünə borcluyam, yoxsa dədəm dədənə borcludu?! Səninçün hambalam, nəyəm mən?! Böyük adamsan deyə ayaqlarının altında torpaq olmalıyıq biz?! Birini ora buyurursan, birini bura buyurursan, birinə ağzından çıxanı deyirsən! Nə ağsaqqal saya salırsan, nə qarasaqqal! Durr, çıx burdan! Tez!
Elə bil bayaqdan Sabit Mirzənin ürəyinə bir tikan sancılmışdı və Qasım kişi indicə o tikanı ehmalca çıxartdı ordan. Qasım kişinin gözləri böyümüşdü, amma Dadaşovun bir tükü də tərpənmirdi.
Dadaşov, heç nə olmayıbmış kimi, gülümsəyə-gülümsəyə, sakit-sakit dedi:
- Özündən çıxma, əşi, peşman olarsan.
Qasım kişi səsini bir az da qaldırdı:
- Neynəyəcəksən mənə?!
Dadaşov mənalı bir ahənglə:
- İstəsəm, pislik eləyərəm, - dedi. – Şoferin də işində əngəl tapmaq olar. Barmağımın bircə işarəsi kifayətdi ki, səni çəksinlər ortalığa.
Qasım kişi səsini bir az saldı aşağı:
- Neynəmişəm axı mən?
Dadaşov bayaqkı təmkinlə?
- Lazım gəlsə, sübut eləyərəm, - dedi. Dilləşmə mənnən…
Qasım kişi birdən-birə sustaldı. Sanki özünü yox, Dadaşovu sakitləşdirmək üçün səsinin səddini alıb dedi:
- Böyük adam olanda nə olar ey? Biz də özümüzə görə bir kişiyik də.
– Asta-asta qalxdı. Bu söz-söhbətdən peşman olubmuş kimi başını buladı. – Gedirəm şampanski gətirməyə, dedi, - amma elə bilməyin ki, qorxumdan gedirəm.
Qasım kişi çıxandan sonra Sabit Mirzənin əlinə fürsət düşdü.
Kinli-kinli Dadaşova baxdı.
- Bəlkə məni də bir işə buyurasan… - İstədi «ay zırrama» desin, amma sözü dilinin ucunda saxladı, çünki Dadaşovun iri gözlərində bircə dəfə görldüyü ilıq, mülayim, tanış təbəssümü yenə gördü.
Dadaşovun üzündən nur yağırdı, elə bil bircə anın içində dəyişib tamam başqa adam olmuşdu.
- Bilirəm, mənnən zəhlən gedir, - dedi. Hamınızı dilxor eləmişəm. Özümü yekəxana aparıram, heç kim ürək eləyib soruşmur ki, «axı sən kimsən, ay Dadaşov?!
Sabit Mirzə acığını güclə boğub soruşdu:
- Axı sən kimsən?
Dadaşov gülümsəyə-gülümsəyə:
- Mən çəkməçiyəm, - dedi. – Yırtıq ayaqqabılara yamaq vururam. Vaqona minəndən sonra ürəyimdən keçdi ki, özümü böyük adam kimi aparım. O kişi var ha, - Fətulla – o elədi. Boy-buxunuma, bazburtuma baxıb, familiyamı soruşdu. Adımı yox ha, familiyamı… Başa düşdüm ki, məni vəzifəli, ixtiyarlı adam hesab eləyir. Soruşub öyrəndim ki, Bakıda ticarət işində qulluqdadı. Yerevandan gəlir, mal dalınca gedibmiş. Başa düşdüm ki, bu kişi böyük adamlara qulluq göstərmək üçün əldən-ayaqdan gedir. Başladım onu buyurmağa… Gələk o birisinə… uzunsaç oğlana… Bizim rayona gəlib gedir, o məni tanımır, mən onu tanıyıram. Bilirəm ki, rayonda neçə adama kafel, parket filan satıb…
Bir balaca işarə vurdum, səsi batdı, çünki gözükölgəlidi. Qorxdu ki, mən doğrudan da böyük adam olaram, işin içindən iş çıxardaram…
Qaldı bu şofer – Qasım kişi… Xoşuma gəlir, amma onun da dilini gödək eləyən şeylər var. Tikintidə şoferdi, ikimərtəbəli ev tikdirib, dəmir-darvaza-filan. Elə bilirsən maşınında ona-buna daş, sement, nə bilim nə, daşımayıb? Vallah daşıyıb, vallah satıb! Sabit qardaş, satışda darvaza dəmiri olmur. Bəs hardan alıb dəmiri o?.. Qatar rəisi, konduktor… elə bilirsən haram tikə yeməyiblər? Gördün ki, günah özlərindədi? Kimin ki özünə inamı yoxdu, kim ki özündən şübhəlidi, ona xox gəl, dili topuq çalacaq. Xain xoflu olar, deyiblər. Canları çıxsın, təmiz yaşasınlar. Bax belə… Amma familiyam, doğrudan da Dadaşovdu.
Sabit Mirzə çaş-baş qalmışdı.
- Axı, özünüzü belə aparmağın nə mənası var? – dedi.
Dadaşovun dodaqları qaçdı, ağappaq, sapsağlam dişləri göründü.
- Eh, Sabit müəllim, - dedi. Ömründə bircə dəfə rola girmişəm, onu da mənə çox görürsən. Amma sən hər gecə səhnədə rola girirsən… Özü də min adamın cildinə girirsən.
Qasım kişi hər əlində bir şampan butulkası içəri girdi. Stolun üstündə yer yox idi, butulkaları oturacağa qoydu.
Dadaşov qalxdı. Cibindən bir onluq çıxardıb Qasım kişiyə verdi.
- Al, əşi, - dedi -, şampanskilərin puludu. İçmirəm. Sağ olun. Gecəniz xeyrə qalsın!
Dadaşov getdi. Qasım kişi mat-mat Sabit Mirzənin üzünə baxdı.
- Qəribə adamdı bu,- dedi - Kimdi bu, nəçidi?
Sabit Mirzə bərkdən dedi:
- Çəkməçi! Pinəçi!
Qasım kişi kupenin qapısını tələsik çəkib örtdü.
- Yavaş, sən Allah birdən eşidər, - dedi. Sonra Sabit Mirzəylə üzbəüz oturdu, özü gətirdiyi şampan butulkalarına baxdı. Dadaşovun eşidə biləcəyindən ehtiyat edirmiş kimi astadan dedi: - Yəqin mənim bozarmağımdan inciyib getdi, hə?
Sabit Mirzə cavab vermədi. Başını pəncərənin qırağına söykəyib, təkərlərin taqqıltısına qulaq asa-asa ürəyində: «Allah sənə rəhmət eləsin, Məmməd Qaya» - dedi.
1980
Gecə qatarla yol getməkdən Sabitin zəndələn-zəhləsi gedirdi, çünki qaranlıq dar kupedə uzananda iri bir qəbir gəlib dururdu gözlərinin qabağında və Sabit səhərəcən çimir eləyə bilmirdi.
Stansiyada adam az idi. Vaqona oxşayan bircə uzun bina vardı burda. Sabit çölü içindən işıqlı olan bu binada xeyli aralıda, skamyada tək-tənha oturub siqaret çəkirdi və burda adda-budda gəzişən cavanların gözlərinə görünməməyə çalışırdı. Bu rayon cavanlarının pis bir xasiyyətləri vardı: tanımadıqları adamın üzünə elə zəndlə baxırdılar ki, adam başını soxmağa yer axtarırdı. Sabit çəkinirdi onlardan. Bircəciyi gördümü – bəsdi – o birilərini də duyuq salacaqdı: «Əyə, sən öləsən, Sabit Mirzədi bu. Artist… Kinoda oynayır ha…» Vəssalam! Yığışacaqlar Sabit Mirzənin başına, qoymayacaqlar fikirləriylə təkbətək qalsın, siqaretin arın-arxayın, çəksin, yan-yörəyə gözləri dolusu baxsın…
Qatar vaxtında gəldi. Sabit vaqona qalxa-qalxa arxaya baxdı; ondan savayı bu vaqona minən yox idi. Qapının ağzında dayanan vaqon bələdçisi Sabitə çox zəndlə diqqət yetirirdi, deyəsən, tanımışdı onu. Sabitin kişi bələdçilərdən xoşu gəlmirdi – kişi parovoz sürər, təyyarə sürər, deyirdi, day kupelərdə döşəkağı paylamaz. Başını aşağı salıb bələdçinin yanından ötmək istədi, ancaq bələdçi onun sağ əlini qamarlayıb köhnə tanışlar kimi.
- Sabit müəllim, xoş gördük, - dedi. - Siz hara, bura hara?
Sabit dodaqlarının altında nəsə mızıldadı, ancaq bu mızıltıdan nə özü bir şey anladı, nə də bələdçi.
Bələdçi ortayaşlı, dolubədənli, qarabığ, qarabəniz bir kişi idi. Bu qəfil görüşün sevincindən dəyirmi, qırmızımtıl gözləri tamburun zəif işığında par-par parıldayırdı. Sabitin əlini bir az da bərk sıxdı.
- Heç ağlıma da gəlməzdi ki, burda rastlaşarıq, - dedi. – Gör ha… gör ha… işə bir bax…
Sabit dayanıb gözləyirdi ki, bələdçi onun əlini buraxsın, amma bələdçi, deyəsən, ondan qopmaq fikrində deyildi, Sabitin üzünə elə məhəbbətlə baxırdı ki, deyirdin bəs uzun illər həsrətini çəkdiyi əziz dostunu indicə bu balaca stansiyada tapıb.
Sabit razılıqla başını yellədi, bu görüşdən özünün də məmnun olduğunu bildirməkçün gülümsədi və əlini bələdçinin iri ovcundan yarıxoş, yarızor çıxarıb içəri keçdi. Deyəsən, vaqonda seyrəklik idi; səs-küy zad eşidilmirdi. Sabitin kupesində arıq bir kişi vardı. Əynindəki tor maykanın yaxası sallanıb sinəsindən aşağı düşmüşdü, elə bil balaca uşağa canlı-cəsədli adamın maykasını geyindirmişdilər.
Sabit bir ayağı çöldə, bir ayağı kupedə:
- Axşamınız xeyr, - dedi və kişinin hülqumlu, nazik boğazına baxa-baxa fikirləşdi: «Görəsən xoruldamır ki bu?»
Kişi tor maykasını az qala dirsəyinəcən sürüşmüş bir çiynini yuxarı dartıb:
- Aqibətiniz xeyir, - dedi.
İçəridə təndir havası vardı, tərs kimi kupenin pəncərəsi də bağlı idi. Sabit yaxınlaşıb əlini qoşa laylı pəncərənin dəstəyinə atanda kişi sakitcə dedi:
- Zəhmət çəkməyin, fələyin bağladığı qapı kimi bir şeydi bu; iki saatdı əlləşirəm, aça bilmirəm. Bizim poyezdləri həmişə belə görmüşəm: pəncərələri yayda mıxlı olar, qışda sınıq-salxaq. – Kişi başını buladı və maykasının çiyni yenə dirsəyinəcən sürüşdü. – Lüt soyunmaqdan başqa çarə yoxdu, - dedi.
Sabit kupedən çıxdı. Siqaret yandırdı, ancaq birinci qullabdan sonra hiss elədi ki, ürəyi siqaret istəmir; qatarı gözləyəndə bu zəqqutun tüstüdən çox udmuşdu.
Qatar taqqaturuqla, yüyəni buraxılmış at kimi yorğa-yorğa gedirdi. Sabit də kip bağlanmış qoşa laylı pəncərədən qaranlıq çölə baxırdı: pəncərədən düşən ağ işıq zolağı qatarın böyrüncə yeri yalaya-yalaya qaçırdı. İşıq zolağından o yana heç nə görünmürdü, deyəsən, düzü-biyabanlıq idi buralar. Sabit düzənlik zənn elədiyi o qaranlığa çox baxa bilmədi - bələdçi yanladı onu. Bələdçinin bir əlində qalın stəkan vardı, bir əlində butulka.
- Mineralnı sudu, - dedi, - ürəyiniz yananda içərsiniz.
Bələdçi butulka-stəkanı kupeyə qoyub, maykalı kişiyə dedi:
- Bilirsən, yoldaşın kimdi?.. Sabit Mirzə!.. Artist!
Maykalı kişi oturduğu yerdəcə boynunu uzadıb kupenin qapısından dəhlizə tərəf baxdı və sözlərini pəncərənin qabağında dayanmış Sabit Mirzəyə çatdırmaq üçün səsini qaldırdı:
- Deyirəm, axı, mən bunu kimə oxşadıram! Bayaqdan oturub fikirləşirəm ki, əşi bu adamı harda görmüşəm?! - Kişi qalxdı, kupenin üst taxtına tulladığı köynəyini tələm-tələsik əyninə keçirtdi. – Bunu televizorda çox görmüşəm, - dedi.
Bələdçi də sözlərini Sabit Mirzəyə çatdırmaq üçün səsini qaldırdı:
- Mən ölüm, bir nömrəli artesimizdi! Allah canını sağ eləsin! - Sonra kupedən çıxıb, Sabit Mirzənin böyründə dayandı. – Nə lazım olsa, mən hazır – dedi.
- Çox sağ olun, heç nə lazım deyil. Təkcə... bu pəncərəni açmaq mümkün olsaydı… içəridə nəfəs almaq olmur…
Bələdçi bir əlini sinəsinə qoyub:
- Acizəm, - dedi. Mənlik iş döyül bu. Onu elə bağlamayıblar ki, bir də açılsın. Beş-altı yerdən mıxlayıblar.
Bələdçi getdi. Sabit Mirzə təzədən üzünü pəncərəyə çevirmək istədi, ancaq çevirə bilmədi: ucaboylu bir kişi qonşu kupenin qapısı ağzında dayanıb adamı deşib keçən bir nəzərlə ona baxırdı. Elə baxırdı, elə bil Sabit Mirzənin iç-içalatanı görmək istəyirdi. Sabit bu baxışdan özünü itirdi, az qaldı kişiyə salam versin. Fikirləşdi ki, ucaboylu bu adam beləcə zəndlə baxacaq və birdən gülümsəyəcək. Amma ucaboylu adam, gülümsədi, gözlərini Sabit Mirzənin gözlərinə zilləyib iki barmağının arasında tutduğu siqareti dodaqlarına apardı.
- Yandırmaq olar? – dedi və razılıq gözləmədən yaxınlaşıb siqaretini Sabit Mirzənin siqaretinin oduna yandırdı, təzədən gözlərini Sabit Mirzənin gözlərinə zillədi. - Prokuror rolunu oynamağın xoşuma gəlmir, - dedi. – Pis oynayırsan…
Tanımadığı adamdan belə qəfil tənbeh gözləmədiyi üçün Sabit Mirzə nə cavab versin. İki il idi ki, o, əsəri repertuardan çıxartmışdılar. Sabit Mirzə yanıb qurtarmaqda olan siqaretini pəncərənin altına vurulmuş dəmir külqabıya basıb əzdi.
- Day prokuror rolu oynamıram, - dedi.
Ucaboylu adam dodaqlarını dəyirmilədib tüstünü tavana üfürdü.
- Lap yaxşı eləyirsən, - dedi – Yalan oynamaqdansa, oynamamaq məsləhətdi.
Bu adamın yekəxana danışığı xoşuna gəlməsə də, Sabit Mirzə acığını boğdu; tamaşaçı fikrinə qulaq asmağın nə ziyanı var? Bəlkə ağıllı bir söz deyəcək, ağıllı bir məsləhət verəcək?
- Mənim prokurorum niyə sizin xoşunuza gəlmir? – dedi.
Ucaboy adam dəhlizin o biri başına nəzər saldı. O tərəfdə saçları az qala çiyninə tökülmüş bir oğlan dayanmışdı. Ucaboy adam həmin uzunsaç oğlana baxa-baxa dedi:
- Sən səhnədə prokurordan çox xeyirxah bir müəllimə oxşayırsan.
Prokurorlar sənin oynadığın kimi olmurlar. Prokurorlar elə danışmırlar.
- Gözlərini uzunsaç oğlandan çəkdi. – Nəyi də bilməsəm, o sahəyə bələdəm, - dedi və bayaqdan bəri ilk dəfə üzündə təbəssümə oxşar bir ifadə dolandı.
Sabit Mirzə onun yuxarıdan iki düyməsi açıq olan ağappaq köynəyinə baxdı: «yəqin hansı rayonunsa prokurorudu bu».
Ucaboy adam səsinin ahəngini yumşaldıb, mərhəmətcəsinə soruşdu:
- Nə əcəb güzarın bu yerlərə düşüb?
Sabit Mirzə onun səsinin ahəngini dəyişməyindən çox, mövzunu dəyişməyindən xoşhallanıb cavab verdi:
- Qastroldaydım, Truppamız qaldı. Mən sabah Bakıda olmalıyam, təzə filmə çəkilirəm… Deyəsən, yorğun-ağrın çatacam Bakıya; bu kupedə uzanmaq, dincəlmək mümkün deyil, pəncərəsi açılmır, içəri yaman istidi.
Ucaboy adam üzünü dəhlizin o başındakı uzunsaç oğlana tutub çağırdı:
- Ay oğlan! Ay bala!
Oğlan dönüb baxdı; çox da cavan deyildi. Ucaboy adam bərkdən dedi.
Uzunsaç oğlan tərəddüd içində baxa-baxa qaldı; getsin, getməsin!
Görəsən belə hökmlə danışan, onu uşaq kimi buyuran bu adam kimdi?
Ucaboy adam səsinə br az acıq da qatdı.
- Denən, yoldaş Dadaşov çağırır!
«Yoldaş Dadaşov» sözü, deyəsən, oğlanın tərəddüdünə son qoydu:
Oğlan getdi bələdçini axtarmağa.
Ucaboy adam siqaretini qapalı dəmir külqabıya atdı.
- Düzələr, - dedi.
Bələdçi tələsik addımlarla gəlib ucaboy adamın qabağında dayandı.
- Eşidirəm, yoldaş Dadaşov!
Dadaşov sakit, ancaq hökmlə dedi:
- Bu kişinin kupesindəki pəncərə açılmadı.. Beş dəqiqə vaxt verirəm sənə…
Bələdçi, Sabit Mirzəyə baxıb, üzrxahlıq eləyirmiş kimi dedi:
- Beş dəqiqəyə aça bilmərəm, vallah.
Dadaşov:
- Olsun on dəqiqə! – dedi və öz kupesinə girdi.
Sabit Mirzənin daha şübhə yeri qalmadı: «Bu, kimdirsə, hər yerdə sözü keçən adamdı». Donuxub qalmış bələdçidən soruşdu:
- Bu yoldaş kimdi?
Bələdçi çiynini çəkib yavaşca cavab verdi:
- Nəçi olduğunu bilmirəm, amma… balaca adama oxşamır.
Bələdçi necə tələsik gəlmişdisə, eləcə də getdi.
Dadaşov kupedən çıxıb, Sabit Mirzəyə «Kent» qutusu uzatdı.
- Bayaq gördüm «Avrora» çəkirsən. Sənə yaraşan siqaret deyil. Bunnan çək.
Dadaşovun əlindəki «Kent» qutusuna baxa-baxa Sabit Mirzə başını buladı.
- «Avrora»ya öyrəşmişəm, - dedi.- Sağ olun.
- Mən çəkən deyiləm, hərdən, kefim duranda fısqırdıram. Cana da ziyandı, cibə də… - Üzünü öz kupesinə tərəf tutub çağırdı: - Fətulla!
Kupenin qapısında qırmızısifət, gödək bir kişi göründü. Dadaşov «Kent» qutusunu ona uzatdı.
- Bunu qoy yerinə.
Kişi siqaret qutusunu alıb; kupeyə girdi. Sabit Mirzə utandığından gözlərini döşəməyə zilldədi. Kimdən utandığını özü də bilmirdi: qırmızısifət kişidənmi. Dadaşovdanmı, özündənmi? «Bu Dadaşov, deyəsən, çox ədəbsiz adamdı».
Sabit Mirzə başını qaldırıb Dadaşovun üzünə məzəmmətlə baxdı. Dadaşov gülümsəyirdi.
Bələdçi çəkic, kəlbətin gətirib. Sabit Mirzənin kupesində taqqaturuq salmışdı və Sabit Mirzəyə elə gəlirdi ki, Dadaşov o taqqaturuqdan zövq aldığı üçün özünün gücünə, hökmünə bir daha inandığı üçün gülümsəyir. Ancaq Sabit Mirzə onun iri gözlərində adamın ürəyini hərarətlə, sevinclə doluduran bir işıq gördü, ağımtıl üzündə nurlu, mülayim bir təbəssüm gördü və indicə Dadaşov barədə pis fikrə düşməyinə peşman oldu.
Dadaşov təbəssümü qədər ilıq, mülayim olan səslə dedi:
- Saçın tez tökülüb. Heyf… Yaşda mənnən kiçik olarsan.
Dadaşovun səsində elə canıyananlıq, elə mərhəmətlilik vardı ki, Sabit Mirzə onu cavabsız qoya bilmədi.
- Qırx yaşın içindəyəm, - dedi.
- Mənnən yedda yaş balacasan. Özü də səhnədə çox boylu-buxunlu görünürsən, amma sən demə, o qədər də ucaboy deyilsənmiş.
Sabit Mirzə özünü alçaqboy hesab eləmirdi, ancaq indi baxıb gördü ki, başı Dadaşovun çənəsi bərabərindədir. Birdən ağlına gəldi ki, Dadaşov boynunun ucalığı ilə öyünür, qürrələnir. Elə bir zənnində yanılıb-yanılmadığını dürüstləşdirmək üçün diqqətlə Dadaşovun üzünə baxdı. Dadaşovun sıx, dalğalı saçı səliqəylə arxaya daranmışdı. Gicgahlarına dən düşmüşdü. Gözləri də iri idi, burnu da. Qapqara qaşlarının tükü uzun idi, buruq-buruq idi. Qalın, dördbucaq bığı vardı.
Bələdçi qan-tər içində kupedən çıxıb çəkic-kəlbətini Dadaşova göstərə-göstərə dedi:
- Düzəldi… Başqa nə qulluğunuz var?
Dadaşovun üz-gözündən bayaqkı ilıq təbəssümdən əsər-əlamət qalmadı. Bircə saniyənin içində sifətinin ifadəsi dəyişdi, ciddiləşdi.
- Qulluğum olanda çağıtdıraram səni, - dedi.
Bələdçi boyun-boğazının tərini silə-silə getdi.
Qırmızısifət kişi başını kupedən çıxardıb:
- Yoldaş Dadaşov, - dedi,- yatmaq – Yoldaş Dadaşov, - dedi, - yatmaq istəyirsinizsə, yorğan-döşəyinizi salım.
- Salmağına sal, ancaq hələ yatmıram. – Dadaşov başının işarəsiylə uzunsaç oğlanı göstərib: - Qoy uşaq-muşaq indidən yatsın, - dedi.
Uzunsaç oğlan əvvəlki yerində – pəncərənin qabağında dayanıb siqaret çəkirdi. Üzünü çölə tutsa da, bir gözünün ucu ilə Dadaşova baxırdı. Elə bil qulaqları səsdə idi, bu dəqiqə Dadaşovun çağıracağını, təzə buyruq verəcəyini gözləyirdi.
Sabit Mirzə:
- Bir az dincəlim. Yorğunam… - dedi və kupeyə girib arıq kişiylə üzbəüz oturdu.
Kişi dedi:
- Çox sağ olun. Siz olmasaydınız pəncərə qışacan bağlı qalacaqdı. İçəriyə gurhagurla ilıq meh dolurdu, meh pəncərənin sarımtıl pərdələrini şaphaşapla yellədirdi. Kupe daha əvvəlki kimi bürkü-boğanaq deyildi.
Sabit Mirzə kürəyini arakəsməyə söykəyib.
- Dadaşov təşəkkür eləyin, pəncərəni o açdırıb, - dedi və kişinin key-key baxmağından anladı ki, kişi Dadaşovun varlığından, kimliyindən bixəbərdir. Sabit Mirzə üzbəüz arakəsməyə işarə eləyəndən sonra arıq kişiyə agah oldu ki, «Dadaşov» deyilən şəxs qonşu kupedədir və şübhəsiz, bu Dadaşov bir sözü iki olan adamlardan deyil.
Arıq kişi gözlərini Sabit Mirzənin üzünə zillədi.
- Yaxşı ki, səni üzbəsurət gördüm, - dedi. – Sən televizora çıxanda bütün külfət yığışır televizorun başına. Səni hamımız çox istəyirik.
Bu sözlərin müqabilində Sabit Mirzə nəsə deməli idi.
- Təşəkkür eləyirəm, - dedi.
Elə bu dəm Dadaşov içəri girdi. Arıq kişi əvvəlcə yerindən tərpənmək istəmədi, sonra ürəyinə damdı ki, ucaboy bu adam elə Dadaşov özüdür ki var. Kişi qapıya tərəf sürüşüb, yerini Dadaşova verdi.
Dadaşov, Sabit Mirzəylə qabaq-qənşər oturub, dalğalı saçını barmaqlarıyla daraqlaya-daraqlaya arıq kişidən soruşdu:
- Adın nədi, əşi?
Kişi:
- Adım Qasımdı, - dedi.
- Yatanda səsin çıxmır ki?
Kişi başa düşmədi.
- Nə buyurdunuz? – dedi.
- Deyirəm, yatanda xoruldamırsan ki?
Kişi Sabit Mirzənin üzünə baxıb, günahını boynuna alan adam kimi dedi:
- Deyilənə görə, hərdən xoruldayıram… yorğun olanda…
Dadaşov nəzərlərini kişinin hülqumlu, nazik boğazına dikdi.
- Yorğun niyə olursan? Daş-zad daşımırsan ha.
Kişi utancaq uşaq təkin gülümsədi.
- Elə daş daşıyıram, - dedi, - sement daşıyıram, qum daşıyıram… tikintidə işləyirəm… Samosval sürürəm… Gedirəm Bakıdan təzə samosval gətirməyə.
Dadaşov başını buladı.
- Bu can-cəsədnən samosvala necə gücün çatır? Səni samosval bu kökə salıb, ay yazıq. Səhər-səhər bal ye, qaymaq ye, nehrə yağı ye. Skeletə oxşayırsan lap.
Kişi qaşqabağını salladıb susdu, amma Dadaşov əl çəkmədi ondan.
- Əşi, xoruldayacaqsansa, səni keçirdək ayrı kupeyə, - dedi: - Sabit müəllimi narahat eləyərsən burda.
Kişi pərt-pərt, güclə eşidiləcək bir səslə:
- Narahat eləmərəm, - dedi. – Nəyimiz olmasa da, qanacağımız var. Sabit Mirzə başa düşürdü ki, Dadaşov bu arıq kişini ələ salır. Başa düşürdü, ancaq dilini tərpədib onu yerində otuzdura bilmirdi. Elə bil Dadaşovun qəlbinə dəyməkdən ehtiyat eləyirdi. Bu acizliyinə görə Sabit Mirzə özü-özündən utandı və mənasız sorğu-suala son qoymaq üçün söhbəti dəyişdi.
- Bakıya saat neçədə çatacağıq? – dedi.
Onun sualına cavab verən olmadı.
Qasım kişi fikrə getmişdi, Dadaşov isə buruq-buruq qaşlarını çatıb dəhlizdən gələn səsə qulaq asırdı.
- Nar! Nar! Gülöyşə nar! Mələs nar!
Cavan bir oğlan həsir zənbili qabağında ikiəlli tutub kupedəkilərə baxdı.
- Nar istəyirsiniz?
Dadaşov barmağının işarəsiylə oğlanı içəri çağırdı. Zənbildən beş iri nar seçdi.
- Üstümdə pul yoxdu, - dedi, pencəyin cibindədi. Bu narları ver qonşu kupedəki kişiyə, denən, Dadaşov seçib… denən, pulunu versin.
Dadaşov sözlərinin təsirini yoxlayırmış kimi Sabit Mirzəyə baxdı, ancaq Sabit Mirzə onun təkəbbür yağan baxışlarından acıqlanmadı. Bəyənmədiyi tamaşaya maraq ucbatından axıracan baxan tamaşaçı kimi səbrini basdı və zənn elədi ki, bu darısqal kupe balaca bir səhnədir, Dadaşov da bu səhnədə bədahətən oynanılan pyesin baş qəhrəmanıdır. Belə zənn eləməsən, Dadaşovun hoqqalarına dözmək müşkül məsələdir. Sabit Mirzənin yadına mərhum müəllimi Məmməd Qaya düşdü. Məmməd Qaya vaxtilə ortabab aktyor olmuşdu, ortabab olduğuna inanandan sonra səhnənin daşını atıb, lövbərini salmışdı instituta. Sevdiyi kəlamları vardı ki, dönə-dönə deməkdən yorulmurdu. «Aktyor üçün ən yaxşı məktəb – həyatdır. Gördüyünüz, rastlaşdığınız adamların yanından laqeyd ötməyin, o adamların danışığına, davranışına fikir verin. Hərəsindən bir jeyst, ştrix götürün! Tip axtarın! Tip doludu, tip hər yanda var, onları görmək hünərdi». Dadaşovun özündən razı, tox sifətinə baxa-baxa Sabit Mirzə ürəyində dedi: «Qəbrin nurla dolsun, Məmməd Qaya».
Qırmızısifət kişi qapının ağzında göründü. Əlində bürmələdiyi yaylıqla boynunun tərini silə-silə dedi:
- Narların hamısını götürdüm, yoldaş Dadaşov… zənbilli zadlı…
Dadaşov əlllərini yana açıb, süni təəccüblə:
- Bir zənbil nar nəyimə lazımdı? – dedi. – Mən beşini seçmişdim…
Qırmızısifət kişi yaylığı alnında gəzdirdi.
- Lazımınız olar… uşaqlara, filana… nardı də…
Dadaşov ona yer göstərdi.
- Gəl otur, Fətulla.
Arıq kişi qapıya tərəf bir az da çəkildi. Fətulla yaylığı ovcunda xışmalaya-xışmalaya keçib Dadaşov elə bildi ki, Fətulla cibindən papiros çaxırdır. Başını bulaya-bulaya:
- Burda papiros çəkməyi qadağan eləyirəm, - dedi.
- Mən tüstüdə otura bilmirəm.
Fətullanın qırmızı sifəti bir az da allandı. Əlindəki yaylığı Dadaşova göstərib gülümsədi.
- Anadangəlmə çəkən deyiləm, - dedi.
Bu dəm uzunsaç oğlan kupenin qabağında göründü və öthaötdə başını döndərib içəridəkilərə ani, ürkək bir nəzər saldı.
Dadaşov:
- Ay oğlan! - dedi.
Uzunsaç oğlan qayıdıb qapının ağzında dayandı.
Dadaşov onu təpədən dırnağa süzdü. Sözünü deməyə tələsmirdi və Sabit Mirzə ovcunun içi kimi bilirdi ki, Dadaşov qəsdən susur, bu uzunsaç oğlanı nigaran saxlamaqdan zövq alır. Axırı ki, Dadaşov dilləndi:
- Bayaqdan səni «oğlan» deyib çağırıram. Adın nədi sənin?
Oğlan çiynini qapıya söykədi.
- Adım Vəzirdi, - dedi.
Dadaşovun qalın dodaqları dartıldı, ağappaq, sapsağlam dişləri göründü.
- Hansı padşahın vəzirisən, ə? – Dədən bir fərli ad tapmırdı sənə qoymağa?
Uzunsaç oğlan göyümtül gözlərini dirəmişdi Dadaşovun ağappaq dişlərinə, amma deyəsən, heç nə görmürdü. Gözlərində çaşqın bir ifadə dolanırdı. Bilmirdi gülümsəsin, yoxsa acıqlansın. Oğlanı elə bil sacda qovurmuşdular: üzünün dərisi ağappaq idi. Yarımqol köynək geyinmişdi, köynəyin rənginə düşməyən qalstuk bağlamışdı.
Dadaşov hiss elədi ki, zarafatı oğlanın xoşuna gəlmədi.
- Nə acıqlı baxırsan? - dedi. Minnətin olsun ki, sənnən zarafat eləyirəm… Tanıyıram səni… Beş barmağım kimi… Prorabsan… Kantorunuz Bakıdadı, amma sənin briqadan rayonda işləyir. Peşə-texniki məktəbini təmir eləyirsiniz. Bilirəm necə təmir eləyirsiniz. Düz demirəm?
Uzunsaç oğlan çiynini qapıdan araladı.
- Məni hardan tanıyırsınız?- dedi.
Dadaşov gileyli səslə cavab verdi:
- Əvvəlcə sən məni tanımalıydın.
Fətulla yaylığını cibindən çıxara-çıxara;
- Cavandı, - dedi, səhvini düzəldər.
Oğlan ovsunlanmış kimi nəzərlərini Dadaşovdan çəkmirdi. Göyümtül gözlərində daha çaşqınlıq ifadəsi yox idi: nigaran baxırdı və bu nigaran baxışlardan hiss olunurdu ki, oğlanın ürəyində yumşalmağa, mülayimləşməyə meyl, həvəs var. Bunu, deyəsən, Dadaşov da duymuşdu, ona görə də uşaqların qəbahətindən keçməyi bacaran yaşlı adam ədasıyla:
- Vaqon-restoran burdan çox uzaqdı? – dedi.
Oğlan duruxa-duruxa:
- Burdan… ora… üç vaqonluq yoldu, - dedi.
Dadaşov da eynən oğlan təkin duruxa-duruxa.
- Sənə zəhmət… mənə xəcalət. – dedi.- Gedərsən ora… Üç-dörd butulka limonad götürürsən… Denən, Dadaşova lazımdı, sərinindən versinlər.
Oğlan gülümsədi, amma gülümsəməyində güclə seziləcək soyuqluq, qorxaqlıq vardı. Naəlac qalmış adam kimi çiynini çəkdi.
- Baş üstə! - deyib getdi.
Qırx illik ömründə Sabit Mirzə yolları çox ölçmüşdü, təyyarədə, avtobusda çox adamla rastlaşmışdı, ancaq indi yadında qalanların barmaqla saya bilərdi. Elə adam var ki; onunla iki gün yol yoldaşı olursan, yaxud mehmanxanada bir otaqda qalırsan, di gəl ki, xudahafizləşib ayrılandan sonra elə oradaca unudursan onu. Bu görüşdən, olsa-olsa, qəlbində ala-tala yuxu kimi tez dağılan, seyrək bir xatirə qalır. Elə adam var ki, yarımca saatlıq ünsiyyətdən sonra həmişəlik həkk olur beyninə. Yaxşımı, pismi cəhətiylə – fərqi yoxdu – istədiyin an, istədiyin dəqiqə apaydınca xatırlaya bilirsən onu; bütün cizgilərlə gəlib durur gözlərinin qabağında: Sabit Mirzə inanırdı ki, vəzifəsiylə qürrələnən, yekəxana adam görən kimi yadına Dadaşov düşəcək.
Kupedə, deyəsən, Dadaşovdan savayı heç kim danışmaq istəmirdi. Sabit Mirzənin danışmaq həvəsini Dadaşov ilk dəqiqədən öldürmüşdü, həm də Sabit Mirzə əmin idi ki, buradakıların danışığı, söhbəti Dadaşov üçün milçək vızıltısı kimi bir şeydi. Burda əsas söz Dadaşovundu.
Dadaşov küncdə büzüşüb oturmuşdu. Qasım kişini dindirdi.
- Uşaqdan-zaddan nəyin var, əşi? Evin, eşiyin…
Dadaşovun sualında saymazyanalıq vardı, sanki müttəhimi sorğuya çəkirdi. Qasım kişi özünü müttəhim yerinə qoymaq istəmədi, o da saymazyana, bir az da istehzayla cavab verdi:
- Yuvada-zadda yaşamırıq ha. Ev-eşiyimiz də var, arvad-uşağım da. Kubik daşdan ikimərtəbəli ev tikdirmişəm. Həyətim, bağ-bağçam… Dəmirdən elə darvaza saldırmışam ki, rayonda tayı-bərabəri yoxdu.
Dadaşov soruşdu:
- Uşaqların işləyəni var?
- Xeyr.
- O ev-eşiyi, dəm-dəstgahı samosvalda işləməknən düzəltdirmisən?
Qasım kişi tərs-tərs Dadaşova baxdı:
- Mən elə cavanlığımdan şofer işləmişəm, dedi və gördü ki, bu sorğu-sual doğrudan da müstəntiqlə mütəhhimin sorğu-sualına oxşayır.
Qasım kişi incik görkəm alıb susdu. Qaş-qabağını sallatmağından hiss olunurdu ki, daha danışmağa həvəsi yoxdu və Dadaşovun bircə sualına da cavab vermək niyyətində deyil.
Uzunsaç oğlan üç butulka limonad gətirdi. Oğlan butulkaları qoyub çıxmaq istəyəndə Dadaşov dedi:
- Buralarda ol, bəlkə buyruğumuz oldu sənə.
Oğlan dinmədi. Heç ikicə addım atmamışdı ki, Dadaşov təzədən səslədi onu.
- Vəzir! Ay padşahın sağ əli!
Vəzir qayıdıb qapının ağzında dayandı. Taqətdən düşmüş adam təkin çiyinlərini salladıb Dadaşova baxdı.
Dadaşov dedi:
- O konduktoru çağır bura.
Bələdçini çağırmaq lazım olmadı. Bələdçi özü gəlib çıxdı, həm də qatar rəisi ilə birlikdə. Rəis kupeyə ötəri baxıb keçmək istəyirdi, Dadaşov saxladı onu.
- Qatarın rəisi sənsən? – dedi.
Rəis gözlərini qıyıb Dadaşova baxdı, sanki bu adamı harda gördüyünü, hardan tanıdığını yadına salmaq istəyirdi. Dadaşov ona çox fikirləşməyə macal vermədi, bir az incik, bir az məzəmmətlə dedi:
- Bu qatara minməyimə peşman olmuşam. Bu nədi əşi? Vaqon-restoranda ağıza qoymağa bir şey yoxdu.
Rəis də eynən bələdçi kimi ortayaşlı, dolubədənli kişi idi. Qaraqabaq adama oxşayırdı, elə bayaqdan zəndlə Dadaşova baxırdı, amma deyəsən, onu tanıyıb-tanımadığını anışdıra bilmirdi. Rəis təəssüf andıran səslə:
- Restoranı mən təchiz eləmirəm, - dedi. Yenə nəsə demək istəyirdi ki, bələdçi onu qabaqladı.
- Nə lazımdı, təşkil eləyərik, yoldaş Dadaşov.
Dadaşov başını buladı.
- Mən özümçün demirəm… Sərnişinlərin qayğısına qalmaq lazımdı. Yemək-içməyə ehtiyacım olsaydı, xəbər eləyərdim, hər stansiyada dəm-dəstgahla gözləyərdilər məni. Xəlvət gedirəm ki, dost-tanışlar məni narahat eləməsinlər… Belə olmaz, sizin işinizdən razı qalmadım. – Öz-özünə danışırmış kimi əlavə elədi.- Sonra da deyəcəklər ki, Dadaşov pislik elədi bizə.
Dadaşov acıqlanmış təkin üzünü pəncərəyə tutdu. Qapının ağzında quruyub qalmış rəis indi onun bir qulağını görürdü. Elə baxırdı, elə baxırdı elə bil onu təəccübləndirən, çaşdıran Dadaşovun sözləri deyildi, tay qulağı idi. Bələdçi də Dadaqşovun qulağına baxırdı: Rəislə bələdçinin baxışları Dadaşovun qulağında birləşdi, toqquşdu, sonra bir-birinə zilləndi… Bələdçi ürəkli-ürəkli dedi:
- Hər nə lazımdı…
Onun sözünü rəis tamamladı:
- … təşkil eləyərik.
Rəislə bələdçi gedəndən sonra Dadaşov Sabit Mirzədən soruşdu:
- Acmamısan ki?
Sabit Mirzə ac idi, amma:
- Yox, - dedi, - acmamışam.
Dadaşov əlini Fətullanın kürəyinə vurdu.
- Qalx… Dörd-beş nar seç, gətir.
Fətulla getdi o biri kupedən nar gətirməyə.
Sabit Mirzə başını pəncərənin qırağına söykəyib gözlərini yumdu. «Qəbrin nurla dolsun, Məmməd Qaya. Tip öz ayaqları ilə gəlib yanıma. Belə tipi sən heç vaxt yuxunda da görməmişdin». Sabit Mirzə dilxor idi, Məmməd Qayanın tövsiyəsinə əməl eləyə bilmirdi, Dadaşovun arın-arxayın müşahidə eləməyə səbri çatmırdı. Ürəyinə dammışdı ki, bu kupedə axırı bir qalmaqal düşəcək, kimsə Dadaşovun payını verəcək və bu «kimsə», bəlkə də Sabit Mirzə özü olacaq.
Fətulla dörd dənə nar gətirdi: adama biri…
Bələdçi, əlində dolu tor zənbil içəri girdi.
- Naçalnik göndərib, - dedi və zənbildəkiləri bir-bir yığdı Dadaşovun qabağına.
Soyutma toyuq, soyutma yumurta, pomidor, xiyar, holland pendiri, bir şüşə konyak balaca stolun üstünə güclə yerləşdi. Bələdçi qaça-qaça gedib dörd dənə də qalın stəkan gətirdi.
Dadaşov, Fətullanı dümsüklədi:
- Süz görək.
Fətulla stəkanın üçünə konyak süzdü, boş stəkanı qırağa qoydu. Dadaşov öz stəkanını götürüb, üzünü Sabit Mirzəyə tutdu. Sabit Mirzə arxasını arakəsməyə söykədi.
- Mən gecələr içmirəm, - dedi.
Dadaşov üzünü Qasım kişiyə tutdu. Qasım kişinin incikliyi hələ sovuşmamışdı, elə incik-incik:
- Mən onun daşını çoxdan atmışam, - dedi.
Dadaşov üzünü Fətullaya tutdu. Fətulla əlini boş stəkanının ağzına qoydu.
- Mənim mədəm xəstədir, - dedi. – hər il Yesentukiyə gedirəm… müalicəyə…
Dadaşov qalın qaşlarını çatdı:
- Mənim sözümü yerə salırsan?
Fətulla əlini boş stəkanın ağzından götürüb sinəsinə qoydu.
- Üzr istəyirəm,- dedi. – Onca qıram içsəm, ölərəm.
Dadaşov başının işarəsiylə qapını göstərdi:
- Onda çıx burdan, mənim məclisimdə oturma!
Fətulla əvvəlcə elə bildi Dadaşov zarafat eləyir, sonra gördü ki, yox, Dadaşovun gözləri alacalanıb, Dadaşov ciddi danışır. Fətulla pərtliyini büruzə verməmək üçün gülümsədi.
Dadaşov üzünü qapının yanında dayanmış bələdçiyə tutdu.
Bələdçi, deyəsən, içmək istəyirdi, amma ürək eləmirdi; birdən Dadaşov onu sınayar? Bələdçi dirənə-dirənə:
- Olmaz, - dedi – iş başında.
Dadaşov ona da qapını göstərdi:
- Xoş getdin!
Bələdçi ilan ağzından qurtarmış qurbağa təkin aradan çıxdı. Dadaşov stəkanını butulkanın yanına qoyub köks ötürdü.
- Yəni bu boyda vaqonda bir kişi tapılmayacaq?! – dedi.
Qasım kişi yerində qurcuxdu. Sabit Mirzə ürəyində: «Lənət sənə, kor şeytan» - dedi.
Dadaşov süfrəyə baxıb başını buladı.
- Bircə şey çatmır: şampanski! Konyakın üstündən şampanski ləzzət verir… adamın yanğısını söndürür. – Qapıya tərəf boylandı. – o oğlan hara getdi? Göndərim, bir-iki butulka şampanski alsın. – Çağırdı.
- Vəzir! Vəzir!
Bələdçi gəldi.
- O uzunsaç oğlanı çağırırsınız? – dedi - Getdi. Çamadanını götürüb keçdi ayrı vaqona. Dedi, day gəlməyəcəm.
Dadaşov gözlərini qıydı.
- Demək, mənnən qaçdı? Neynək!
Bələdçi pəncələri üstə uzaqlaşdı.
Bir müddət heç kim danışmadı. Təkcə təkərlərin yeknəsəq taqqıltısı eşidildi. Dadaşov handan-hana başını döndərib, sınayıcı nəzərlərlə Qasım kişiyə baxdı.
- Bəlkə şampanski almağa sən gedəsən? – dedi.
Bayaqdan Qasım kişinin sinəsində yığılıb düyün bağlamış acıq partlayıb çıxdı ortalığa. Kişi boğazının damarları şişə-şişə:
- Bura bax, - dedi, - özüm özünə borcluyam, yoxsa dədəm dədənə borcludu?! Səninçün hambalam, nəyəm mən?! Böyük adamsan deyə ayaqlarının altında torpaq olmalıyıq biz?! Birini ora buyurursan, birini bura buyurursan, birinə ağzından çıxanı deyirsən! Nə ağsaqqal saya salırsan, nə qarasaqqal! Durr, çıx burdan! Tez!
Elə bil bayaqdan Sabit Mirzənin ürəyinə bir tikan sancılmışdı və Qasım kişi indicə o tikanı ehmalca çıxartdı ordan. Qasım kişinin gözləri böyümüşdü, amma Dadaşovun bir tükü də tərpənmirdi.
Dadaşov, heç nə olmayıbmış kimi, gülümsəyə-gülümsəyə, sakit-sakit dedi:
- Özündən çıxma, əşi, peşman olarsan.
Qasım kişi səsini bir az da qaldırdı:
- Neynəyəcəksən mənə?!
Dadaşov mənalı bir ahənglə:
- İstəsəm, pislik eləyərəm, - dedi. – Şoferin də işində əngəl tapmaq olar. Barmağımın bircə işarəsi kifayətdi ki, səni çəksinlər ortalığa.
Qasım kişi səsini bir az saldı aşağı:
- Neynəmişəm axı mən?
Dadaşov bayaqkı təmkinlə?
- Lazım gəlsə, sübut eləyərəm, - dedi. Dilləşmə mənnən…
Qasım kişi birdən-birə sustaldı. Sanki özünü yox, Dadaşovu sakitləşdirmək üçün səsinin səddini alıb dedi:
- Böyük adam olanda nə olar ey? Biz də özümüzə görə bir kişiyik də.
– Asta-asta qalxdı. Bu söz-söhbətdən peşman olubmuş kimi başını buladı. – Gedirəm şampanski gətirməyə, dedi, - amma elə bilməyin ki, qorxumdan gedirəm.
Qasım kişi çıxandan sonra Sabit Mirzənin əlinə fürsət düşdü.
Kinli-kinli Dadaşova baxdı.
- Bəlkə məni də bir işə buyurasan… - İstədi «ay zırrama» desin, amma sözü dilinin ucunda saxladı, çünki Dadaşovun iri gözlərində bircə dəfə görldüyü ilıq, mülayim, tanış təbəssümü yenə gördü.
Dadaşovun üzündən nur yağırdı, elə bil bircə anın içində dəyişib tamam başqa adam olmuşdu.
- Bilirəm, mənnən zəhlən gedir, - dedi. Hamınızı dilxor eləmişəm. Özümü yekəxana aparıram, heç kim ürək eləyib soruşmur ki, «axı sən kimsən, ay Dadaşov?!
Sabit Mirzə acığını güclə boğub soruşdu:
- Axı sən kimsən?
Dadaşov gülümsəyə-gülümsəyə:
- Mən çəkməçiyəm, - dedi. – Yırtıq ayaqqabılara yamaq vururam. Vaqona minəndən sonra ürəyimdən keçdi ki, özümü böyük adam kimi aparım. O kişi var ha, - Fətulla – o elədi. Boy-buxunuma, bazburtuma baxıb, familiyamı soruşdu. Adımı yox ha, familiyamı… Başa düşdüm ki, məni vəzifəli, ixtiyarlı adam hesab eləyir. Soruşub öyrəndim ki, Bakıda ticarət işində qulluqdadı. Yerevandan gəlir, mal dalınca gedibmiş. Başa düşdüm ki, bu kişi böyük adamlara qulluq göstərmək üçün əldən-ayaqdan gedir. Başladım onu buyurmağa… Gələk o birisinə… uzunsaç oğlana… Bizim rayona gəlib gedir, o məni tanımır, mən onu tanıyıram. Bilirəm ki, rayonda neçə adama kafel, parket filan satıb…
Bir balaca işarə vurdum, səsi batdı, çünki gözükölgəlidi. Qorxdu ki, mən doğrudan da böyük adam olaram, işin içindən iş çıxardaram…
Qaldı bu şofer – Qasım kişi… Xoşuma gəlir, amma onun da dilini gödək eləyən şeylər var. Tikintidə şoferdi, ikimərtəbəli ev tikdirib, dəmir-darvaza-filan. Elə bilirsən maşınında ona-buna daş, sement, nə bilim nə, daşımayıb? Vallah daşıyıb, vallah satıb! Sabit qardaş, satışda darvaza dəmiri olmur. Bəs hardan alıb dəmiri o?.. Qatar rəisi, konduktor… elə bilirsən haram tikə yeməyiblər? Gördün ki, günah özlərindədi? Kimin ki özünə inamı yoxdu, kim ki özündən şübhəlidi, ona xox gəl, dili topuq çalacaq. Xain xoflu olar, deyiblər. Canları çıxsın, təmiz yaşasınlar. Bax belə… Amma familiyam, doğrudan da Dadaşovdu.
Sabit Mirzə çaş-baş qalmışdı.
- Axı, özünüzü belə aparmağın nə mənası var? – dedi.
Dadaşovun dodaqları qaçdı, ağappaq, sapsağlam dişləri göründü.
- Eh, Sabit müəllim, - dedi. Ömründə bircə dəfə rola girmişəm, onu da mənə çox görürsən. Amma sən hər gecə səhnədə rola girirsən… Özü də min adamın cildinə girirsən.
Qasım kişi hər əlində bir şampan butulkası içəri girdi. Stolun üstündə yer yox idi, butulkaları oturacağa qoydu.
Dadaşov qalxdı. Cibindən bir onluq çıxardıb Qasım kişiyə verdi.
- Al, əşi, - dedi -, şampanskilərin puludu. İçmirəm. Sağ olun. Gecəniz xeyrə qalsın!
Dadaşov getdi. Qasım kişi mat-mat Sabit Mirzənin üzünə baxdı.
- Qəribə adamdı bu,- dedi - Kimdi bu, nəçidi?
Sabit Mirzə bərkdən dedi:
- Çəkməçi! Pinəçi!
Qasım kişi kupenin qapısını tələsik çəkib örtdü.
- Yavaş, sən Allah birdən eşidər, - dedi. Sonra Sabit Mirzəylə üzbəüz oturdu, özü gətirdiyi şampan butulkalarına baxdı. Dadaşovun eşidə biləcəyindən ehtiyat edirmiş kimi astadan dedi: - Yəqin mənim bozarmağımdan inciyib getdi, hə?
Sabit Mirzə cavab vermədi. Başını pəncərənin qırağına söykəyib, təkərlərin taqqıltısına qulaq asa-asa ürəyində: «Allah sənə rəhmət eləsin, Məmməd Qaya» - dedi.
1980
